Szałwia określana jest jako jedna z ważniejszych roślin uprawianych przez nasz gatunek, używanych w lecznictwie z użyciem surowców roślinnych (fitoterapii). Sama jej nazwa pochodzi z łaciny i wywodzi się od słowa salvus, oznaczającego zdrowy lub salvare, co znaczy czuć się dobrze.
Najpopularniejszym w fitoterapii, charakteryzującym się najszerszym zastosowaniem, gatunkiem jest szałwia lekarska, choć w przyrodzie występuje wiele innych gatunków tej rośliny. Pochodzi ona z krajów basenu Morza Śródziemnego, uprawiana jest w wielu krajach Europy, w tym w Polsce, a także w Ameryce Północnej. Zastosowanie szałwii doceniano już w starożytnej Grecji – zarówno w celach leczniczych, jak i kulinarnych (jako roślina przyprawowa). Uznaje się, że najcenniejszą substancją pozyskiwaną z szałwii jest olejek eteryczny (znany szerzej jako olejek dalmatyński), zawierający m.in. kamforę, pinen, tujon, cyneol oraz borneol. Olejek pozyskuje się najczęściej w procesie destylacji parą wodną z dwóch surowców – ziela oraz liści szałwii.
Dotychczas odnotowano wielokierunkowy wpływ wyciągów z liści szałwii, m.in.:
- Przeciwzapalny i ściągający, dzięki obecności garbników
- Antyseptyczny i grzybobójczy ze względu na zawartość olejku eterycznego i karnozolu
- Rozkurczający
- Żółciopędny
- Przeciwcukrzycowy
- Moczopędny
- Tonizujący i uspokajający
- Ograniczający potliwość
- Hamujący laktację
- Przeciwdepresyjny i przeciwlękowy
Za ciekawostkę można uznać, że w badaniach in vitro zaobserwowano podobną siłę oddziaływania przeciwbakteryjnego szałwii do niektórych antybiotyków, a próby wykorzystania jej wyciągów oraz olejków eterycznych znajduje coraz szersze zastosowanie w przemyśle spożywczym, celem zapewnienia bezpieczeństwa mikrobiologicznego przy minimalizacji stosowania chemicznych środków konserwujących.
1. Możliwe zastosowania szałwii
Szałwia w chorobie Alzheimera
Badania na modelu tkankowym zwierzęcych komórek mózgowych (szczury) pozwoliły zaobserwować zwiększoną przeżywalność komórek, dzięki dodatkowi kwasu rozmarynowego pochodzącego z szałwii lekarskiej, w przypadku narażenia ich na działanie beta-amyloidu.
W przypadku badań in vivo, dzięki podawaniu drogą pokarmową szczurom kwasu rozmarynowego, obserwowano ograniczenie odkładania beta-amyloidu.
Prowadzono doświadczenia z użyciem surowców pochodzących z szałwii w łagodnej lub umiarkowanej formie choroby Alzheimera (AD). W grupie osób cierpiących na AD, przyjmujących każdego dnia 60 kropel alkoholowego ekstraktu szałwii*, przez 6 tygodni, zaobserwowano istotną poprawę funkcji kognitywnych. Jednocześnie należy podkreślić, iż w grupie placebo postępowała, przewidywalna i naturalna tendencja do spadku możliwości kognitywnych.
*ekstrakt alkoholowy wytworzono mieszając 1 kg suchych liści szałwii lekarskiej z 1 l alkoholu 45% (stosunek 1:1).
Szałwia na poprawę nastroju
Wpływ szałwii na samopoczucie i nastrój był badany niejednokrotnie. W jednym z eksperymentów badacze z Wielkiej Brytanii zrekrutowali 30 młodych, zdrowych ochotników (średnia wieku 24,4 lat). Badanie było podwójnie zaślepione i kontrolowane placebo. Zastosowane dawki opiewały w 300 mg lub 600 mg olejku z szałwii lekarskiej. Nastrój oceniano przed przyjęciem określonej dawki, a także na 1 i 4 godziny po aplikacji. Obie badane dawki szałwii doprowadziły do istotnej poprawy nastroju badanych (niższa prowadziła do ograniczenia odczuwania lęku, w przypadku wyższej badani odczuwali większy spokój, czujność i zadowolenie), jednak w sytuacji kiedy zastosowano dodatkowy stresor, jedynie wyższa dawka była efektywna. Warto zaznaczyć, że odnotowane wyniki pojawiły się już po jednorazowym przyjęciu szałwii.
Szałwia w poprawie zdolności kognitywnych
Ciekawe wyniki przyniosła praca z udziałem zdrowych osób starszych. Każdy z 20 uczestników projektu przekroczył już 65 rok życia (średnia wieku 73 lata) przyjmował dawki 167, 333, 666, 1332 mg alkoholowego ekstraktu szałwii lekarskiej lub placebo z zastosowaniem 7dniowej przerwy pomiędzy wizytami. Ocenę zdolności prowadzono przed przyjęciem środka, po 1, 2.5, 4 i 6 godzinach, przy użyciu systemu komputerowego CDR. Zaobserwowano istotną poprawę wydajności pamięci i uważności (w każdej z badanych sesji) po przyjęciu dawki 333 mg, wyższe dawki, niestety, nie okazały się bardziej efektywne.
Inna z prac w której używano CDR obejmowała 135 osób – po 45 w grupach otrzymujących olejek z szałwii lekarskiej, olejek z szałwii lawendowej hiszpańskiej lub nie otrzymujących olejku. Grupa otrzymująca olejek szałwiowy charakteryzowała się zdecydowanie lepszymi zdolnościami pamięciowymi (pamięci retrospektywnej) niż grupa nie-aromatyzowana. Porównując jednak wyniki własnych badań z dostępną literaturą autorzy podkreślają, iż suplementacja doustna wydaje się wykazywać szerszy wpływ aniżeli terapia aromatyczna.
Niemal ten sam zespół przystąpił do poszerzenia badań nad olejkami szałwiowymi, w efekcie publikując 4 lata później pracę sprawdzającą wpływ aromaterapii na pamięć prospektywna. Skomponowano po raz kolejny 3, 45-osobowe grupy nie otrzymujące nic, aromatyzowane olejkiem z szałwii lekarskiej lub szałwii lawendowej hiszpańskiej. Grupa szałwii lekarskiej okazała się osiągać istotnie lepsze rezultaty od dwóch pozostałych.
W przeglądzie prac dotyczących zastosowania, bezpieczeństwa stosowania i potencjału wykorzystania różnego rodzajów gatunków szałwii, opublikowany w 2017, podkreśla się, że historyczne użytkowanie szałwii w rozmaitych dolegliwościach może mieć silne podstawy, coraz szerzej dokumentowane z pomocą nauki. Dotychczas przeprowadzone próby in vitro, z użyciem modeli zwierzęcych oraz wczesne interwencje kliniczne pozwalają odnotować szeroki potencjał terapeutyczny surowców pochodzących z szałwii. Możliwości poprawy zdolności kognitywnych u osób zdrowych, a także minimalizowania postępu neurodegeneracji u pacjentów klinicznych dotkniętych np. chorobą Alzheimera, wydają się być spore, konieczne jest jednak oczywiście prowadzenie większych, szerzej zakrojonych prób klinicznych na różnych grupach osób.
W styczniu 2021 zespół naukowców z UK i Francji opublikował pracę dokumentującą możliwość zastosowania szałwii celem poprawy zdolności kognitywnych u młodych, zdrowych ochotników, w protokole przyjmowania chronicznego i krótkotrwałego. Zrekrutowano 94 osoby w wieku 30-60 lat, było randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo. Uczestników przydzielono przypadkowo (randomizacja) do grup przyjmujących ekstrakt Cognivia™, stanowiącego źródło polifenolii z szałwii lekarskiej oraz terpenoidów z szałwii hiszpańskiej, lub placebo. Ocena zdolności kognitywnych miała miejsce po 120 i 240 minutach od zażycia ordynowanej dawki (600 mg). Kolejne pomiary, dokumentujące ewentualną skuteczność długofalową, przeprowadzono po 29 dniach. Zaobserwowano zmiany w poziomie pamięci roboczej oraz dokładności wykonywania zadań zarówno w protokole przyjmowania „ostrego”, jak i przewlekłego. Autorzy sugerują, że tak optymistyczne wyniki mogą wynikać z połączenia substancji pochodzących z dwóch gatunków szałwii.
Szałwia na ból gardła
Kolejne z zastosowań szałwii znane i stosowane jest od dawna, jednak nie jest pierwszym które przychodzi nam na myśl. Efektywność sprayu zawierającego ekstrakt szałwii lekarskiej w porównaniu do placebo oceniano w grupie 286 pacjentów dotkniętych objawami zapalenia gardła. Oceniano stopień nasilenia i obecność bólu co 15 minut w ciągu 2 godzin po aplikacji, używając analogowej skali VAS. Szałwia okazała się skuteczna, bezpieczna i dobrze tolerowana. Spośród 3 analizowanych stężeń (5%, 15%, 30%), roztwór 15%, zawierający 140 mcl ekstraktu szałwii na porcję okazał się najefektywniejszy.
Szałwia w czasie menopauzy?
Szałwia jest rośliną stosowaną od wielu lat jako środek mający wspierać walkę z uderzeniami gorąca u kobiet w okresie menopauzy. Głównej „ingerencji” dotychczas upatrywano w ewentualnym działaniu w zakresie układu hormonalnego. Tymczasem interesujących informacji dostarcza nam praca niemiecko-szwajcarskiego duetu, opublikowana w 2019. Autorzy postanowili prześledzić wpływ szałwii nie na układ hormonalny, a na możliwość przenoszenia impulsów nerwowych. Sprawdzano m.in. siłę wiązania z różnymi receptorami (adrenergicznymi, GABA, serotoninowymi, opioidowymi), obserwując silną modulację transporterów serotoniny i neuroreceptorów po podaniu alkoholowego ekstraktu szałwii lekarskiej. Uzyskane wyniki pozwoliły autorom na stwierdzenie, iż szałwia może prowadzić do normalizacji procesów termoregulacji w przebiegu menopauzy, a także, potencjalnie, ograniczać spadek zdolności kognitywnych, występujące w tym okresie.
2. Przeciwwskazania do stosowania szałwii
W większości z analizowanych badań nie odnotowano działań niepożądanych lub nie odnotowano częstszego ich występowania niż w grupach stosujących placebo. Szałwia uznawana jest za bezpieczną i dobrze tolerowaną, zarówno podczas terapii olejkiem eterycznym (aromaterapii), jak również podczas przyjęcia drogą oralną (doustną).
Większość obserwowanych działań niepożądanych występowała bardzo rzadko, miała bardzo nikłe nasilenie i/lub wynikała z bazowego stanu/jednostki chorobowej współwystępującej u osób stanowiących grupę badaną.
Mimo iż bezpieczeństwo stosowania szałwii potwierdzone jest zarówno poprzez próby prowadzone przez naukowców, jak również, historycznie, poprzez spożywanie tej rośliny w wielu kulturach jako dodatku kulinarnego, biorąc pod uwagę potencjalnie neurotoksyczne działanie jednego ze związków (tujonu), należy powstrzymać się przed spożywaniem b. dużych ilości do momentu potwierdzenia bezpieczeństwa ich stosowania. Są to oczywiście ostrzeżenia nieco „na wyrost”, gdyż nikt rozsądny nie będzie sięgał po szałwię „łopatami”, warto jednak dmuchać na zimne. Europejska Agencja Leków (EMA) informuje o maksymalnym dziennym spożyciu tujonu na poziomie 6mg. Warto podkreślić, że zgodnie z obowiązującym prawem zawartość tujonu w preparatach szałwii w Polsce nie może przekraczać 25mg/kg, a więc spożywanie w jakkolwiek rozsądnych ilościach wydaje się być bardzo bezpieczne.
Źródła
https://ptfarm.pl/pub/File/bromatologia_2011/3/667-672.pdf
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16205785/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18350281/
https://bibliotekanauki.pl/articles/1033707
https://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2016/02/pf_2015_263-267.pdf
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12605619/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7828691/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5318325/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5634728/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6567565/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20589925/
https://nrl.northumbria.ac.uk/id/eprint/17176/1/ACES_Moss_Rouse_Moss_2014.pdf
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16504956/