Substancje prokognitywne czy nootropowe stymulują aktywność mózgu. Ich zadaniem jest poprawa koncentracji, kreatywności i ułatwienie zapamiętywania nowych informacji. Jak działają? Które substancje są skuteczne?
1. Suplementy prokognitywne/nootropowe – definicja
W obiegowej opinii suplementy prokognitywne i nootropowe to synonimy. Czasem napotkać możemy także określenia „wzmacniacze pamięci/neuronów/funkcji poznawczych”, „nootropy”, „smart drugs” czy „brain boosters”. Głównym założeniem ich stosowania ma być optymalizacja wydajności funkcji poznawczych, poprawa zdolności analizy, przyspieszenie tempa uczenia się, ułatwienie koncentrowania myśli i uwagi, przy jednoczesnym minimalizowaniu wpływu stresu na zdolności kognitywne.
2. Czym są funkcje kognitywne?
Za funkcje kognitywne uznaje się określone rodzaje procesów poznawczych, które pozwalają nabywać nową wiedzę, a także orientować się w otaczającym nas środowisku.
W ujęciu psychologicznym funkcje kognitywne umożliwiają odbiór, przetwarzanie, przechowywanie, przekształcanie oraz wykorzystywanie płynących z otoczenia informacji. Dzięki funkcjom kognitywnym mamy możliwość odpowiednio reagować na sytuację w jakiej się znajdziemy.
Całość funkcji poznawczych możemy podzielić na procesy elementarne i złożone.
- Elementarne funkcje poznawcze
- Percepcja sensoryczna (percepcja) – dzięki której jesteśmy w stanie odebrać z otaczającego nas otoczenia poszczególne informacje, a następnie poddać je odpowiedniej interpretacji;
- Uwaga – pomaga weryfikować i selekcjonować informacje które napływają do nas z otoczenia;
- Pamięć – daje możliwość „zapisywania” i przechowywania nabytych, zinterpretowanych i zweryfikowanych informacji;
- Kontrola poznawcza – dzięki której sprawujemy kontrolę nad przebiegiem całości procesów poznawczych;
- Funkcje wykonawcze – pozwalające na podejmowanie intencjonalnej aktywności, która to jest odpowiedzią na reakcje organizmu w danej sytuacji;
- Funkcje ekspresyjne, będące wynikiem zachodzących w organizmie funkcji poznawczych, jak np. mowa, ruch, gestykulacja.
- Złożone funkcje poznawcze
- Myślenie – opiera się na możliwości komponowania swoistych wyobrażeń, a także przetwarzania informacji i bodźców, z którymi stykamy się w każdej chwili lub które są zgromadzone w naszej pamięci ze względu na wcześniejszy z nimi kontakt. Dzięki umiejętności myślenia mamy możliwość operowania pozyskanymi informacjami w różny, zależny od celu sposób;
- Język – ostatnia z przedstawionych funkcji pozwala nam, za pomocą określonych, nie zawsze werbalizowanych, znaków prezentować pozyskane/posiadane informacje do otoczenia i porozumiewać się z innymi osobami.
W kontekście suplementacji prokognitywnej często wspomina się o poprawie tzw. funkcji mentalnych, obejmujących:
- Pamięć
- Inteligencję
- Motywację
- Uwagę
- Koncentrację
3. Suplementy prokognitywne – działanie
Odwołując się do podstawowej definicji środków nootropowych, sformułowanej przez Cotneliu E. Giurgea, należy przyjąć parę podstawowych cech, które powinny charakteryzować takie substancje:
- Wsparcie poprawy pamięci i zdolności przyswajania wiedzy;
- Utrzymywanie sprawności funkcji kognitywnych w niesprzyjających warunkach;
- Maksymalizacja efektywności mechanizmów kontrolnych w korowych i podkorowych regionach centralnego układu nerwowego;
- Maksymalizacja odporności ośrodkowego układu nerwowego na wpływ niekorzystnych czynników środowiskowych (tzw. neuroprotekcja);
- Brak lub niewielka ilość i nasilenie działań niepożądanych;
- Brak istotnego pobudzenia/sedacji typowych dla klasycznych leków z grupy psychotropowych.
Wpływ substancji dostarczanych do organizmu na poprawę funkcji kognitywnych może mieć miejsce poprzez jeden lub więcej szlaków wpływających na funkcje ośrodkowego układu nerwowego:
- Zwiększenie ilości substancji będących prekursorami neuroprzekaźników (wzrost ilości surowca);
- Zwiększenie dostępności substancji będących prekursorami neuroprzekaźników (wzrost dostępności surowca):
- Poprawa krążenia mózgowego
- Dostarczenie składników odżywczych i/lub energetycznych
- Wpływ neuroprotekcyjny, opierający się o ochronę komórek układu nerwowego przed uszkodzeniem, głównie w przebiegu reakcji stresu oksydacyjnego.
4. Substancje usprawniające pracę mózgu
- Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) z rodziny kwasów omega-3 (n-3). Zalicza się do nich: kwas alfa-linolenowy (ALA), dokozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA). Wpływają one na sprawność szlaków sygnalizacji komórkowej, skład i płynność błon komórkowych, działają silnie przeciwzapalnie. Dodatkowo kwas DHA jest klasyfikowany jako antyapoptyczny (zapobiegający obumieraniu komórek) oraz neuroprotekcyjny, zmniejsza także toksyczność beta-amyloidu (przyspiesza metabolizm i eliminację nierozpuszczalnych związków, hamuje ich produkcję).
- Witamina B12 – współdziała w przemianach homocysteiny, której wysoki poziom zwiększa ryzyko demencji; homocysteina współwystępuje także w chorobie Alzheimera. Uznaje się, że suplementacja dużych dawek witaminy B12 nie jest wskazana, a za cel stawiać należy nie dopuszczanie do wystąpienia niedoborów. Podobne funkcje oraz zastosowanie przypisuje się folianom, których najpowszechniejszy przedstawiciel to kwas foliowy (witamina B9).
- Kawa, herbata, głównie poprzez zawartość kofeiny i innych alkaloidów purynowych, działają jako psychostymulatory: ograniczają/znoszą odczuwanie zmęczenia i senności, wpływają pozytywnie na metabolizm glukozy w mózgu i działa ochronnie na naczynia krwionośne w mózgu.
- Flawonoidy – podaż napojów obfitującego w flawoidy (sok grejfrutowy lub z czarnej porzeczki, kakao) w niektórych pracach przyczyniała się do poprawy pamięci i uwagi.
- Żeń-szeń (Panax ginseng) – ginsenozydy pochodzące z żeń szenia wydają się zwiększać przeżywalność komórek nerwowych i wzmacniać odpowiedź komórkową na stres, wpływając tym samym na zdolność zapamiętywania i uczenia się. Istnieją także prace dokumentujące pewną poprawę funkcji poznawczych u dotkniętych chorobą Alzheimera, najprawdopodobniej poprzez zmniejszenie złogów amyloidu oraz ograniczenie produkcji cytokin zapalnych. W badaniach z udziałem osób z depresją zaobserwowano, że podawanie ekstraktu żeń-szenia wpływa na poprawę ich funkcji poznawczych, ograniczając jednocześnie nasilenie objawów depresji.
- Bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri) – wpływa przeciwutleniająco, zwiększając aktywność dysmutazy ponadtlenkowej, może przywracać aktywność synaptyczną, działać przeciwlękowo i poprawiać zdolność zapamiętywania. Jednocześnie notuje się spowolnienie tempa zapominania już przyswojonych informacji i poprawę koncentracji. Badania pozwoliły zaobserwować wzrost przepływu krwi przez mózg. Zaliczana także do substancji adaptogennych.
- Miłorząb japoński (Ginkgo biloba, miłorząb dwuklapowy) wywiera wpływ na poprawę przepływu krwi przez mózg, działa także przeciwutleniająco (zapobiegając peroksydacji lipidów mózgowych), neuroprotekcyjnie (m.in. ograniczając uszkodzenia komórek układu nerwowego w przypadku wystąpienia niedotlenienia) oraz przeciwpłytkowo, ograniczając agregację (zlepianie się) płytek krwi i zapobiegając występowaniu zakrzepów, stosowany zazwyczaj celem poprawy zdolności zapamiętywania. Udokumentowano, iż miłorząb dwuklapowy spowalnia amyloidogenezę (powstawanie blaszek amyloidowych) oraz agregację beta-amyloidu, które to są silnie łączone z ryzykiem rozwoju choroby Alzheimera.
- Wąkrotka azjatycka (Gotu kola) – zwiększa produkcję acetylocholiny oraz aktywność czynnika wzrostu nerwów (NGF), usprawnia neuroplastyczność.
- Barwinek pospolity (Vinca minor) – charakteryzuje go delikatnie uspokajające działanie. Zwiększa także przepływ krwi i dostępność tlenu i składników odżywczych w mózgu poprzez rozszerzanie naczyń krwionośnych
- Różeniec górski (Rhodiola rosea) – surowiec traktowany także jako adaptogenny, o jednoczesnym działaniu poprawiającym neuroplastyczność. Charakteryzuje go działanie przeciwdepresyjne, neuroprotekcyjne oraz prokognitywne.
- Fosfatydyloseryna – zaobserwowano, że ta składowa błon komórkowych przyjmowana pod postacią suplementu może wspomagać procesy pamięciowe u osób odczuwających pogorszenie pamięci, niezwiązane z chorobą Alzheimera, wyniki badań nie dają jednak jednoznacznych rezultatów
- Tyrozyna – zaobserwowano, że suplementacja tym związkiem może przyczyniać się do wzrostu aktywności mózgu, poprawy czujności i uwagi, a także pamięci. Badania nie są jednak jednoznaczne w tej materii.
5. Suplementy prokognitywne – przeciwwskazania i skutki uboczne
Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania któregokolwiek suplementu prokognitywnego będzie alergia lub nadwrażliwość na jakikolwiek z jego składników. Dodatkowo warto mieć na uwadze możliwe interakcje z żywnością i farmaceutykami. Wiele ze składników (żeń-szeń, miłorząb, bakopa, różeniec) wykazuje ryzyko interakcji z lekami przeciwdepresyjnymi. W przypadku stosowania ekstraktów lub suszów roślinnych o działaniu uspokajającym, należy wystrzegać się jednoczesnego przyjmowania innych środków o tożsamym działaniu. W przypadku leków wzmagających przepływy mózgowe najistotniejszym przeciwwskazaniem będzie jednoczesne przyjmowanie leków przeciwpłytkowych i tzw. „rozrzedzających krew”, są one odradzane także osobom cierpiącym na problemy z krzepliwością krwi. W badaniach naukowych nie zaobserwowano działań niepożądanych przy stosowaniu kofeiny (w zalecanych dawkach), kwasów tłuszczowych i witamin.
Źródła:
https://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2014_084-089.pdf
https://gerontologia.org.pl/wp-content/uploads/2016/05/Gerontologia-Polska_1_2016.pdf#page=64
https://www.ptfarm.pl/download/?file=File%2FFarmacja+Polska%2F2021%2F4%2F02_OG_Srodki_wspierajace_poprawe_funkcji_pozna.pdf
https://dspace.uzhnu.edu.ua/jspui/bitstream/lib/12057/1/WL_czII.pdf#page=34
https://old.biol.uw.edu.pl/library/Wszechswiat/Wszechswiat1-3-2020_mini.pdf#page=32
https://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-63ca53fc-a93e-4919-9000-004e5abb10f9?printView=true
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7071459/
https://journals.viamedica.pl/folia_cardiologica/article/download/FC.2019.0009/48116
https://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2014/11/pf_2013_225-235.pdf